Ostvarenje prava mladih da aktivno participiraju u procesu donošenja odluka je sastavni dio svakog razvijenog demokratskog društva i garantovano je Evropskom poveljom o učešću mladih na lokalnom i regionalnom nivou usvojenom od strane Savjeta Evrope. Mladi imaju pravo, a trebalo bi da imaju i priliku za punopravno učešće u donošenju odluka koje utiču na njihov život, a koje se donose na lokalnom ili regionalnom nivou.
Međutim, zbog nedovoljnog demokratskog kapaciteta zemalja Zapadnog Balkana koje su i dalje opterećene nasljeđem prošlosti iz posljednje decenije prošlog veka, mladi u celom regionu imaju veoma nizak nivo poverenja u državne institucije i političke organizacije. I pored postojanja normativnog i institucionalnog okvira, mladi nisu zastupljeni u institucijama i nemaju podsticajan okvir za učešće u procesima donošenja odluka. Stoga organizacije civilnog društva u regionu imaju važnu ulogu u mobilizaciji mladih za političku i društvenu participaciju.
Šta je participacija mladih i zašto je važna?
Rodžer Hart je u svom čuvenom delu Children’s Participation: From tokenism to citizenship, objavljenom od strane UNICEF-a 1992. godine, razvio tzv. Hartovu lestvicu participacije mladih na 8 nivoa, koja je ušla u široku upotrebu u predmetnoj oblasti u godinama koje su usledile. Pod terminom „učešće“ autor podrazumeva proces donošenja odluka koje utiču na sopstveni život i život zajednice kojoj se pripada (Hart, 1992). Hart, takođe, navodi da je nacija demokratska u onoj meri u kojoj su njeni građani uključeni u procese, posebno na nivou zajednice (Hart, 1992). Autor smatra da bi mladi trebalo da budu uključeni u značajne aktivnosti sa odraslima, ali da nije realno očekivati da oni mogu preko noći postati odgovorni, te sa 16, 18 ili 21 godinu učestvovati bez prethodnog sticanja veština i odgovornosti, već da se to može steći samo postepeno kroz praksu. Hart je, takođe, stava da je učešće mladih u procesu donošenja odluka posebno važno za one koji pripadaju osetljivim grupama, jer kroz učešće sa drugima uče da se bore protiv diskriminacije i represije.
Rodžer Hart je jedan od mnogobrojnih autora iz ove oblasti koji smatraju da postoji dvostruka važnost istinskog učešća mladih u ovim procesima: jedna je unutrašnji razvoj mlade osobe i sticanje veštine kritičkog razmišljanja i poređenja perspektiva koje su neophodne za formiranje uverenja, a druga je doprinos demokratizaciji društva. Istog stanovišta je i Barry Chechoway. On smatra da učešće u političkim i društvenim procesima doprinosi unapređenju građanskih prava mladih osoba i demokratizaciji društva, te promoviše njihov lični razvoj i obezbeđuje im sadržajna znanja i praktične veštine (Chechkoway, 2011).
Maria Grasso političku participaiju mladih zasniva na ključnoj podeli na konvencionalne (glasanje na izborima, članstvo u političkim partijama) i nekonvencionalne oblike participacije (učešće na protestima, potpisivanje peticija i sl.). U svom delu Young People Re-Generating Politics in Times of Crises autorka tvrdi da su mladi manje aktivni u konvencionalnim oblicima participacije u odnosu na odrasle, dok su mnogo više aktivni u vaninstitucionalnim modelima učešća, te posebno ističe online aktivizam kao sve važniji oblik delovanja (Grasso, 2018). Uzroke toga pripisuje svetskoj ekonomskoj krizi koja je nastupila 2008. godine, jer se mladi percipiraju kao grupa koju je kriza najviše pogodila. Mladi imaju veću sklonost da biraju neinstitucionalna sredstva zbog toga što su ona fluidna, daju im više slobode i povezuju se sa njihovim identitetima.
Imajući u vidu gore navedeni trend udaljavanja mladih od konvencionalnih modela participacije, Savet Evrope je 2017. godine poručio istraživanje o identifikaciji alternativnih i inovatinih oblika učešća mladih. Anne Crowley i Dan Moxon, autori istraživanja, došli su do nalaza da mladi nisu apatični i nezainteresovani, već im je bliže učešće na nekonvencionalne načine. Takođe, ključni nalazi su da zajedničko upravljanje, koprodukcija, digitalno učešće i deliberacija predstavljaju inovativne oblike učešća za mlade osobe (Crowley & Moxon, 2017). Druga istraživanja na svetskom nivou pokazuju da većina mladih ljudi ima snažnu želju da se aktivno bavi svojom zajednicom, ali nemaju dovoljno znanja o procesu donošenja odluka.
Angažman mladih na evropskom nivou
Još tokom protekle decenije govorilo se i o krizi evropske demokratije, te da su mnoge demokratske politike širom sveta u problemu, što dokazuje i pad tradicionalnih oblika političkog angažmana, članstva u partijama, izlaznosti mladih na izborima, kao i pad izborne podrške glavnim strankama. Ipak, poslednje izbore za Evropski parlament održane 2019. godine obeležila je veća izlaznost mladih nego što je to ranije bio slučaj.
Istraživanje koje je sproveo Evropski parlament mladih 2021. godine pokazuje da je skoro devet od deset ispitanika (87%) barem jednom učestvovalo u nekoj građanskoj ili političkoj aktivnosti. Skoro polovina ispitanika (46%) glasala je na poslednjim lokalnim, nacionalnim ili evropskim izborima, 42% njih je iniciralo ili potpisalo neku peticiju, dok je 24% ispitanika učestvovalo u uličnim protestima ili demonstracijama. Oko 29% mladih u EU smatra da ima barem neki uticaj na evropske politike, dok taj procenat ide i to 44% kada je u pitanju uticaj na politiku na lokalnom nivou.
Mehanizam koji na nivou Evropske unije omogućava učešće mladih u procesu donošenja odluka jeste EU Dijalog sa mladima, odnosno nekadašnji Strukturni dijalog EU, koji predstavlja konsultativni proces između predstavnika vlasti i mladih ljudi, te osigurava da mišljenje i potrebe mladih budu uzete u obzir prilikom usvajanja omladinskih politika na nivou EU. EU nema mandat da kreira omladinsku politiku koja bi mogla da zameni politike država članica, ali stalno naglašava važnost učešća mladih generacija i nastoji da formuliše omladinske politike kao odgovore na izazove sa kojima se mladi suočavaju.
Korisno je napomenuti da evropska istraživanja pokazuju da učesnici Erasmus+ projekata za mobilnost mladih ističu veoma jasan i pozitivan uticaj njihovog učešća na projektima na njihove kompetencije, ponašanje i vrednosti (Salto Youth, 2014). Ipak, ovakvi projekti imaju znatno veći efekat na mlade ljude sa manje mogućnosti, odnosno za one koji pripadaju osetljivim grupama. Ovakvi projekti doprinose ličnom i profesionalnom razvoju učesnika i pomažu im da cene kulturnu raznolikost i uključe se u procese donošenja odluka o pitanjima koja utiču na njihove živote.
Mladi u regionu Zapadnog Balkana – pasivni posmatrači ili inicijatori promena?
Zakonski posmatrano, pod kategorijom „mladi“ smatraju se osobe od 15 do 29 godina u Severnoj Makedoniji i Albaniji, dok u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji taj uzrast obuhvata mlade od 15 do 30 godina, a na Kosovu* od 15 do 24 godine. Generacije mladih u regionu rođene 90-ih godina prošlog veka i kasnije odrastaju u veoma turbulentnim društvenim okolnostima. Kao što se navodi u publikaciji izrađenoj od strane Regionalne platforme za participaciju i dijalog mladih Balkana, mladi ljudi u regionu postali su marginalizovani – socijalno, ekonomski i politički, postajući tako jedna od najranjivijih društvenih kategorija u velikoj meri pogođena nasleđem sukoba iz prošlosti i odloženom tranzicijom ka demokratiji. Novija naučna istraživanja pokazala su da društvene i političke promene koje su se desile 90-ih godina nisu povećale šanse mladih da se društveno integrišu, niti da učestvuju u procesima donošenja odluka. Angažman i aktivno učešće mladih postaje više nego ikada preduslov za izgradnju demokratskih društava, kao i garancija mira i stabilnosti na Zapadnom Balkanu. Približno polovina mladih ljudi u regionu ne vidi perspektivu ostanka u svojoj zemlji i želi da je napusti u skorijoj budućnosti.
Kada govorimo o pasivizaciji mladih u kontekstu građanskog i političkog aktivizma, govorimo iz ugla konvencionalnih, odnosno tradicionalnih modela participacije (članstvo u političkim partijama, učešće na izborima i sl.). Mladi u regionu se danas najlakše i najbrže mobilizuju preko društvenih mreža, posebno kada su u pitanju određene teme koje oni percipiraju kao izuzetno važne. Sva regionalna istraživanja u poslednjih nekoliko godina pokazuju da su teme poput ekologije i zaštitne životne sredine mnogo više u njihovom fokusu nego što je to bio slučaj ranije. Stoga možemo da kažemo da mladi u regionu u velikoj meri participiraju u političkim i društvenim procesima uglavnom kroz nekonvencionalne mehanizme participacije poput učešća na protestima i angažovanjem na društvenim mrežama (potpisivanje peticija i sl.). Građanski i politički angažman mladih preko društvenih mreža možda nije dovoljan, ali svakako izražava njihovu težnju da budu akteri u političkoj sferi čiji glas treba da se čuje. Takođe, onlajn aktivizam nije na istom nivou u svim zemljama Zapadnog Balkana (npr. u Srbiji je mnogo veći u odnosu na Bosnu i Hercegovinu).
Regionalni indeks participacije mladih na Zapadnom Balkanu za 2021. godinu, predstavljen u okviru regionalnog projekta „Western Balkan and Turkey for EmploYouth“ podržanog od strane Evropske unije, kao jedinstveni metod praćenja učešća mladih u javnom životu meri tri dimenzije: političku, ekonomsku i društvenu participaciju mladih. Prema ovom izveštaju, indeks participacije mladih iznosi 69% za Srbiju, 64,4% za Crnu Goru, 63,4% za Albaniju i 63,2% za Severnu Makedoniju od maksimalnih 100%. Projekat nije realizovan u Bosni i Hercegovini i na Kosovu*, stoga ne postoje takvi podaci mereni jedinstvenim indikatorima za sve zemlje u regionu. Prema pomenutom istraživanju, politička participacija pokazuje stepen uključenosti mladih u organe vlasti, mogućnost dobijanja informacija i obraćanja državnim organima i postojanje omladinskih institucija u lokalnim i republičkim organima. Indikatori političke participacije su: a) procenat mladih ministara/ki u Vladi; b) procenat pomoćnika/ca ministara/ki u Vladi; c) procenat mladih poslanika/ca u Parlamentu; d) procenat mladih gradonačelnika/ca; e) korišćenje onlajn alata za informisanje i učešće u procesu donošenja odluka vladinih, skupštinskih institucija i institucija lokalne samouprave; f) postojanje omladinskih struktura na nacionalnom i lokalnom nivou (saveti, parlamenti, itd.). Kada govorimo o političkoj participaciji mladih, najviši nivo ima Srbija – 50,4%, a najniži Severna Makedonija – 40%. Indeks za Crnu Goru je 46,8%, dok za Albaniju iznosi 44,7%.
Mladi su i dalje nedovoljno zastupljeni u političkom životu u svim zemljama koje su bile obuhvaćene istraživanjem. Broj mladih u izvršnoj vlasti u svim zemljama je ravan nuli. Tokom perioda istraživanja nije bilo ministara u Vladi i skoro nijedan gradonačelnik ispod trideset godina u bilo kojoj od zemalja. Zamenici ministara mlađi od trideset godina bili su prisutni samo u Albaniji i Srbiji. Rezultati za 2021. godinu pokazali su da je u svim zemljama većina ministarstava i parlamenata koristila onlajn alate za informisanje javnosti, što je važno za osposobljavanje mladih za političku participaciju. Ipak, u izveštaju se navodi da korišćenje onlajn alata od strane opština na lokalnom nivou mora biti značajno poboljšano u Albaniji i Severnoj Makedoniji.
Gorenavedeni podaci govore da su sve zemlje u regionu koje su bile predmet istraživanja daleko od dostizanja cilja. Forum mladih parlamentaraca Interparlamentarne unije, globalne organizacije nacionalnih parlamenata, postavio je cilj od 15% poslanika mlađih od 30 godina koji treba da bude dostignut do 2030. godine. Najveći broj poslanika u bilo kojoj od zemalja u regionu registrovan je u Srbiji kada je taj procenat iznosio 11,2% i to u sazivu iz 2020. godine kada je 28 mladih poslanika i poslanica bilo izabrano u Parlament. U aktuelnom sazivu Narodne skupštine Republike Srbije (izabranom 2022. godine), od ukupno 250 narodnih poslanika, samo 9 njih, odnosno 3,6%, čine mladi poslanici od 15 do 29 godina. Nažalost, te brojke u našoj zemlji ne znače mnogo, jer se njihovo učešće uglavnom svodi na formalnost, naročito kada su u pitanju mladi poslanici i poslanice iz vladajuće partije. Kao što navodi Barry Chechoway: „Kvalitet učešća ne meri se samo njegovim obimom, odnosno brojem mladih koji učestvuju u aktivnostima, već se meri stvarnim uticajem na proces i određenu odluku koja proizvodi povoljan ishod po mlade. Učešće mladih odnosi se na njihovo aktivno angažovanje i stvaran uticaj na procese, a ne na njihovo pasivno prisustvo ili simbolične uloge u procesima koji vode odrasli“ (Chechkoway, 2011). Posle Srbije, najveći procenat učešća mladih zabeležen je u Crnoj Gori 2018. godine i iznosio je 8,6%. Najveći registrovani procenat mladih gradonačelnika u nekoj od zemalja u poslednjih pet godina bio je 6% u Albaniji u periodu od 2016. do 2018. godine, iako je u poslednje tri godine ovaj procenat pao na nulu nakon poslednjih lokalnih izbora.
Prema poslednjem popisu stanovništva u Srbiji iz 2022. godine, mladi od 15 do 29 godina čine 15,8 odsto ukupne populacije u Srbiji, što je smanjenje od skoro 4 odsto u odnosu na prethodni popis. Alternativni izveštaj o položaju i potrebama mladih u Republici Srbiji za 2023. godinu, koji redovno objavljuje Krovna organizacija mladih Srbije, pokazuje da mladi nemaju poverenja ni u jednu od institucija koje su ispitivane u istraživanju. Sa najmanjim poverenjem se ističu mediji, političke partije i političke institucije – predsednik Republike, Vlada Republike Srbije i Narodna skupština Republike Srbije. Ipak, Srbija je prva zemlja koja nije članica Evropske unije, koja je uspostavila mehanizam Dijaloga mladih u EU (nekadašnji Strukturni dijalog), koji je institucionalizovan kroz rad Nacionalnog saveta za mlade. Izveštaj, takođe, pokazuje da mladi u Srbiji ne prate politiku na lokalnom nivou, te da smatraju da im politički sistem ne omogućava da utiču na političke procese i odluke. Mali uticaj na proces donošenja odluka nalazi se među top pet problema sa kojima se suočavaju mladi u Srbiji i u poslednjih šest godina porastao je za 10%. Velika većina ispitanika koji su učestvovali u istraživanju nisu aktivisti političkih partija, dok su njih 23% članovi nekog udruženja.
Ipak, nije sve tako crno kada je u pitanju omladinski aktivizam u Srbiji. Kada govorimo o nekonvencionalnim mehanizmima političke participacije, situacija je nešto drugačija, posebno kada govorimo o „digitalnom aktivizmu“. Mladi u Srbiji, naročito studenti, često su organizatori i predvodnici protestnih skupova i inicijatori i potpisnici peticija ili narodnih inicijativa. Kao relevantan primer mogu da se navedu protesti studenata u Srbiji tokom jula 2020. godine, koji su organizovani na društvenim mrežama nakon odluke vlasti da budu iseljeni iz studentskih domova zbog pogoršanja situacije sa pandemijom COVID-19. Od izražavanja nezadovoljstva i poziva na društvenim mrežama do izlaska na ulice prošlo je samo nekoliko sati. Kada je reč o peticijama ili narodnim inicijativama, preko 46% ispitanika KOMS-ovog istraživanja istaklo je da su u prethodne dve godine učestvovali u potpisivanju neke peticije ili narodne inicijative (npr. na nivou EU taj procenat iznosi 42%). Procenat ispitanika KOMS-ovog istraživanja koji su, pored potpisivanja peticija, učestvovali u drugim političkim ili društvenim aktivnostima u poslednje dve godine iznosi:
42,4% mladih učestvovalo je u protestu koji je organizovan od strane nekog udruženja, studenata, neformalne grupe ili građana
19,4% mladih učestvovalo je na tribinama
12,5% mladih pružilo je podršku nekome na izborima (učešće u kampanji, potpis podrške)
7,4% mladih učestvovalo je u protestu koji je organizovan od strane neke političke partije
Ispitanici navode da omladinske organizacije unapređuju položaj mladih i ohrabruju i podstiču njihov aktivizam. Ipak, ističu da omladinske organizacije nisu dovoljno vidljive među mladima, kao i da studentske organizacije često imaju političku pozadinu, što dovodi do razočaranja studenata u njih i demotivišuće deluje na učešće u bilo kojim drugim organizacijama.
Kada je reč o Albaniji, istraživanje Vestminsterske fondacije za demokratiju u Tirani iz 2019.godine pokazalo je da su mladi distancirani od političkih partija, gde 80% ispitanika nije angažovano u partijama ni kao članovi niti kao aktivisti. Samo 10,8% njih su članovi, dok je 9,2% aktivista. Oko 40% mladih u Albaniji nikada nije bilo angažovano u javnom saslušanju ili potpisivanju peticija. Ipak, 23% mladih se tada izjasnilo da veruje da je povećano učešće mladih u javnom životu u Albaniji. Kao i u drugim zapadnobalkanskim zemljama, i u Albaniji se omladinske i druge nevladine organizacije koje rade sa mladima smatraju ključnim akterima na terenu i često služe da popune prazninu u pitanjima vezanim za mlade koja nisu pokrivena javnim institucijama.
Slična situacija je i sa mladima na Kosovu*. Istraživanja pokazuju izuzetno nizak nivo poverenja mladih u kosovske institucije, dovodeći u pitanje njihovu efikasnost i integritet. Omladinske organizacije civilnog društva su aktivne, ali one deluju u velikim urbanim sredinama, dok su mladi iz ruralnih područja isključeni iz procesa. Uprkos naporima da se poveća učešće mladih i promocija volontiranja, broj mladih koji učestvuju u društvu i volontiraju je veoma nizak. Postojeći mehanizmi za direktno učešće mladih u procesima donošenja odluka nisu dovoljni i efikasni.
I u Severnoj Makedoniji mladi uglavnom veruju da oni ne mogu uticati na odluke vlasti i ne učestvuju u zadovoljavajućoj meri u društvenim i političkim procesima. Prema istraživanju koje je 2019. godine sprovela Vestminsterska fondacija za demokratiju u Skoplju, 85% mladih je navelo da nikada nisu bili konsultovani od strane vlasti ni na lokalnom ni na nacionalnom nivou. Skoro 71% mladih sebe percipira kao društveno neaktivne, dok se samo 7% mladih izjasnilo da su članovi političke partije. Oko 90% mladih nikada nije bilo deo neke nevladine organizacije koja se bavi socijalnim pitanjima. Približno 70% mladih smatra da je onlajn aktivizam važniji od konvencionalnih mehanizama participacije. Samo 8% mladih preduzelo je neke korake da reši određeni društveni problem. Ipak, istraživanje pokazuje da 64% mladih navodi da uvek glasaju na izborima, iako svaki drugi mladi građanin ne veruje da glasanjem može da utiče na situaciju u zemlji.
Prema istraživanju Fridrih Ebert Fondacije u Bosni i Hercegovini za 2018/2019. godinu, većina mladih ispitanika se izjasnila da su glasali i smatraju to građanskom dužnošću. Oni imaju jasno razumevanje svoje uloge u legitimizaciji vladavine predstavničke demokratije, ali su pored glasanja slabo politički angažovani bilo u smislu učešća u protestima i peticijama ili rada za političke stranke. Poverenje u političke institucije, uključujući Predsedništvo BiH, Parlamentarnu skupštinu, vladu i političke stranke je na izuzetno niskom nivou. Specifičan način direktnog učešća u procesima odlučivanja u Bosni i Hercegovini zavisi i od toga iz kog dela države mladi dolaze. Na nivou Bosne i Hercegovine ne postoji zakon o lokalnoj samoupravi, već su ti zakoni doneti na nivou entiteta.
Prema najnovijem Istraživanju i procenama lokalnih politika koje se odnose na mlade i potrebe mladih u 15 lokalnih samouprava u Crnoj Gori, koje je sproveo Institut za strateške studije i projekcije iz Podgorice tokom 2022. godine, u proseku svaki drugi mladi građanin ili građanka Crne Gore smatra da su mladi zainteresovani da budu uključeni u donošenje odluka o stvarima koje ih se direktno tiču, a četvrtina mladih izjavljuje da je u velikoj meri spremna da učestvuje u procesima donošenja odluka. Takođe, ne poznaju mehanizme koji su im na raspolaganju za uključivanje u donošenje odluka. Istraživanje je pokazalo da je dosadašnje iskustvo mladih uglavnom negativno po pitanju učešća u takvim aktivnostima, a uključenost je formalna i svodi se na uključivanje onih koji su već prepoznati kao aktivniji članovi zajednice ili se vrši po političkoj liniji.
Iako buntovni, mladi ljudi u regionu Zapadnog Balkana otuđeni su od politike i ne veruju da mogu da utiču na donošenje odluka koje se tiču njihove budućnosti. Distancirani su od političkih partija, te je samo mali procenat njih angažovan u nekoj političkoj partiji ili organizaciji. U celom regionu dominantan je narativ da je politika „prljava igra“ u kojoj mladi ne žele da učestvuju. Slabo funkcionisanje demokratskih institucija, nepotizam, korupcija i spor ekonomski rast uticali su na negativnu percepciju političkog angažovanja kod mladih što je dovelo do apstinencije kao vida otpora mladih prema sistemu. Iako u velikoj meri opravdano imaju izneverena očekivanja, mladi u regionu treba da postanu svesni da su oni glavni nosioci promena u društvu i da treba da učestvuju u procesima koji direktno ili indirektno utiču na kvalitet njihovog života. Na mladima sve(t) ostaje.
Andrea Trajković, diplomirana projektna menadžerka i omladinska aktivistkinja
* Izrada ove publikacije finansirana je od strane Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost Fondacije Centar za demokratiju i ne odražava nužno stavove Evropske unije.
* This publication was funded by the European Union. Its contents are the sole responsibility of the Center for Democracy Foundation and do not necessarily reflect the views of the European Union.
Good things come to those who wait – on 8th November 2023, the European Commission published the annual progress reports for the Western Balkan economies for 2023 – the new enlargement package and the Progress Report on European integration process for all WB6. How do these reports assess the progress made by these economies in 2023? To what extent do they address the issues and needs of young people, and do they take into account the involvement of youth in decision-making processes? Just to remind ourselves – Western Balkans consist of Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro, North Macedonia, Serbia, and Kosovo*[1] and this document conducts a comparative analysis of the reports for these economies, with focus on the youth perspective.
Are we in Serbia all reading the same the European Commission’s Report?
Public reaction to the Report in Serbia was as expected, given the election fervour – which is something we are not unfamiliar with. Serbia’s Prime Minister Ms. Ana Brnabić did not hide her satisfaction with the fact that the European Commission, as she said, “recognised the evident progress Serbia has made” in all key areas. On the other hand, civil society in Serbia does not share the same optimism as its decision-makers, and I’m uncertain whether the people of Serbia perceive the benefits of specific advancements. Whether due to the election campaign or the traditional avoidance of responsibility by public authorities, there has been a notable lack of more thorough commitment to the recommendations of the European Commission and the proposal of more concrete solutions. The impression lingers that we are not sure how to interpret this year’s EC’s Progress Report, or, legitimately, we raise the question: Are we all reading the sameReport? For nearly a decade, Serbia’s preparedness for EU membership has stagnated at the same level, and achieving substantial advancement requires more than superficial assessment that masks the reality.
We rarely receive a ‘very good’ or ‘good’ progress score, while for years now the discourse surrounding us concerns the limited progress score Serbia has made. Based on the Alternative Report on the Status and Needs of Youth for 2023, annual research conducted by the National Youth Council of Serbia, youths who follow political situation in the country say they are most interested in corruption, criminal activity, and topics of national interest such as: Kosovo and Metohija, Serbia’s foreign policy, as well as economic topics concerning employment, the state of democracy and environmental protection.
We must remember that, to date, 22 out of 35 chapters have been opened, of which two have been temporarily closed. The opening of chapters, their closure, and the analysis of recommendations in the accession process to the European Union may seem like mere administrative activities, which they often are. However, what we must not lose sight of is that they relate to areas that affect the lives of each of us, regardless of our interests, occupation, place of residence, or personal values. In respect of EU accession and the sustainability of this type of supranational organisation, we may have different views, yet the defined chapters and criteria directly relate to our standard of living, health, rights, and participation. As such, they must not remain mere words on paper, regardless of our sentiments towards the EU.
The (un)important 16 percent of youth
Based on Serbia’s Law on Youth, anyone between the ages of 15 to 30 belong to the youth category. According to the 2022 census in Serbia, young people (15–29 years old) make up 15.76% of the population. Are our needs visible? And if so, to what extent?
In its report on economic criteria and the functionality of the market economy, the European Commission addresses the Youth Guarantee programme. Given that one of the most pressing issues facing youths is unemployment, implementation of the Youth Guarantee Plan should serve to facilitate entry into the labour market and the acquisition of the necessary skills. Why is this important and what is the Youth Guarantee exactly?
According to official data of the National Employment Service, the number of unemployed youths in May 2023 amounted to 75,526, which is 18.43% of the total number of unemployed persons. It is vital to mention that transition from school to the first stable and/or satisfactory job in the Republic of Serbia is very lengthy, taking almost two years, which means that we actively seek employment for a lot longer than our peers in EU countries[2]. Most youths don’t work in jobs they were educated to perform. Most believe that they need to know someone or to join a political party to secure employment, and at the same time, ‘under the table’ labour is prevalent in our country.
Youth Guarantee is a European mechanism intended to assist youths in overcoming the transition period between school, seeking employment and internships or further education and vocational training, and they function as a political requirement. What does this mean? This programme is a political requirement of all EU member governments ensuring that young people receive quality offers in reference to: employment, continued education, an apprenticeship or a traineeship, and given that the period of entry into the labour market for youths is not easy, we can easily understand the significance of this type of systemic support. This obligation must be fulfilled by governments within four months upon the loss of employment or upon the completion of education. A portion of the responsibility and decision-making is on us as individuals, but the state is the one obligated to facilitate this process and ensure the collaboration of all societal sectors – the public sector, employers, the civil sector, local self-governments, etc. The Protocol on Cooperation in the Youth Guarantee Program is signed between Serbia and the EU in July 2023.
The Progress Report for Serbia also refers to the continuation of the My First Salary programme which supports youth employment. The programme is implemented through four phases. The first phase is intended for employers interested in participating in the programme. Following this is the registration of unemployed persons, while the third phase deals with candidate selection. The fourth phase of programme implementation is the signing of a three-party contract between the National Employment Service, the employer and the chosen candidate. A ‘detail’ that clouds the idyllic image of state intervention is that this programme is implemented over a period of nine months without the candidate establishing an employment relationship. This means that young people lack proper working conditions and the right to social security, regulated days off, and the health insurance they receive is limited in scope. Furthermore, the state will pay out monthly cash compensation to youths with a secondary education in the amount of RSD 28,000, while youths with a higher education will receive RSD 34,000. And, considering that the average consumer basket in August of 2023 amounted to over RSD 100,000, the title of the programme which includes the word ‘salary’, should be altered, as it’s hardly the case that we can legitimately call the provided compensations ‘salaries’. Based on the Research, most youths consider a salary of over RSD 110,000 sufficient to secure a decent living[3]. Add to this that nearly 18% of youths are employed ‘under the table’, and combine this with the fact that youths do not trust our government institutions, and on top of all this that they are exposed to physical and other forms of abuse on a daily basis – what we are left with is a situation where 50% of youths plan on leaving Serbia, while 40% do not yet plan to leave but have not written-off the possibility entirely. We must also take into account that economic migrations have contributed to reducing the youth unemployment rate.
The European Commission has provided recommendations on how to increase youth activity levels and reduce unemployment in the form of temporary employment which is the subject of the closed Chapter 26 – Education and Culture. These recommendations provide an overview of the situation and recommendations referring to secondary and higher education. They also address the development of necessary skills required for the labour market, insufficient opportunities for requalification, and the importance of career guidance and counselling.
Good things come to those who (don’t) wait
The above mentioned Chapter refers also to the previously adopted laws and strategies – at the start of the year, the new, long awaited National Youth Strategy governing the priorities of youth policies until 2030 was adopted. This was followed by the adoption of the Action Plan for the period 2030 to 2050, concerning the implementation of the Youth Strategy. The Action Plan, as a public policy document, operationalises the overall and special goals established in the Strategy; it prioritises the time needed to achieve concrete measures and defines necessary financial assets required for its implementation. On the other hand, we’re still awaiting the adoption of relevant laws which will improve the position and rights of youths.
How far have we come in terms of the Law on Youth? The new Law on Youth has yet to be adopted. However, unlike the previous ministry responsible for youth, the Ministry of Tourism and Youth has started working on the development of a new law through working groups which are currently reviewing a draft copy of the law. Following this, we can expect a public debate to be held. The group is currently working on amendments to the Law on Volunteering, and when it comes to the Law on Internships, a draft copy exists, yet there seems to be a lack of political will. It isn’t unheard of in our country for all further traces of draft laws and the continuation of other processes to be lost in the election process. Furthermore, even when expected to take place, it isn’t unfamiliar for public debates to be held over the holidays or summer months, and information regarding when/where they are to be held is provided as though state secrets are in question.
About Youths – with youths
One point in Serbia’s favour – the European Commission prised the renewed activity of the Youth Council of the Government of the Republic of Serbia, an advisory body which encourages activities concerning the development, realisation, and implementation of youth policy, proposing measures for its improvement. Alongside government bodies, members of the Council include experts and other actors, as well as youth representatives who advocate for the views of young people in Serbia. While there is a noticeable difference in the frequency and methods of holding sessions of the current Council compared to previous terms, there is still room for improvement, given that the new Law on Youth emphasises the importance of this opportunity. Council sessions are a platform for youth representatives to address important youth issues. Therefore, it is crucial that representatives of other ministries, as well as other Council members, actively participate and demonstrate a willingness to implement agreed-upon measures. The mandate of the current Council lasts under the current government’s term, and frequent electoral processes in our country hinder a more in-depth commitment to problem-solving due to the frequency of institutional changes.
The newly designated ministry responsible for youth is the Ministry of Tourism and Youth. This institutional change did not entail a systematic change that would further stimulate intersectoral cooperation. What does this mean? According to the latest date, currently there are 11 of a total of 17 envisaged posts filled in the Youth Sector. The situation is somewhat improved in comparison to the previous ministry but we still face a lack of human resources which impedes processes and implementation.
Additionally, we must always bear in mind that youth are a heterogenous group, meaning that even among youths, needs and lifestyles vary. In particular, we are referring to youths who live in urban areas and their peers living in smaller communities in Serbia. This is why mechanisms that will enable youth participation at the local level are crucial. Almost 50% of local self-government units lack local youth councils, and those that do have them, have councils that are often dysfunctional and non-inclusive bodies. To summarise, just as there is a national youth council, we also need functional participation mechanisms locally, such as youth councils, youth offices, local action plans, the financing of local youth policies and youth spaces.
Progress Report concerning neighbouring economies
What do the reports of neighbouring WB economy indicate? In terms of Albania and the fulfilment of this country’s economic criteria, the Report also refers to its readiness to implement the Youth Guarantee. Let us remind you that in 2022, Tirana held the title of European Youth Capital, resulting in a diverse range of content and activities for youth residing in this city and the region. As highlighted by the European Commission, the title enhanced both local and national ecosystem relative to youth policy development. In addition to indicators which show that it has not yet secured systemic functionality in social services, innovation, and employability, Albania made sound progress in these areas over the reporting period.
In line with the previous report’s recommendations, the National Employment and Skills Development Strategy for 2023-2030 was adopted. The strategy focuses on quality employment, skills’ development and better harmonisation in terms of demand and supply on the labour market. The strategy prioritises systematic engagement of the private sector in vocational education and training, as well as the development of green and digital skills through a lifelong learning system. Furthermore, the National Youth Guarantee Action Plan was approved, and in the coming year Albania should start with the piloting of the Youth Guarantee, with particular focus on NEET youth (those who are Not in Education, Employment, or Training education). The National Youth Strategy for 2022-2029 was adopted in October 2022 and also addresses the issue of gender-based violence, fostering skills that promote the emotional, psychological, and physical well-being of young women and men.
In the European Commission’s Progress Report for Bosnia and Herzegovina, focus is also on youth employment issues. Youth unemployment (15-24 years of age) has returned to pre Covid pandemic levels, at nearly 30%. High unemployment has persisted for years due to challenges related to skill mismatches, slow job creation rates, and inadequate tax solutions. Also, there is a significant gender gap present, with women’s unemployment rates higher than those for men. At the same time necessary reforms in public employment services are hindered by limited budgetary and human resources.
Bosnia and Herzegovina still holds ‘low quality’ scores in innovation and education due to unyielding skills mismatches. What does this mean, in fact? The education system in BiH fails to provide the work force with the skills and know-how required for unhindered integration into the labour market. Thus, inadequate education is an important factor impacting the exceptionally high level of unemployment among youths. Curriculum plans and programmes remain outdated and are insufficiently compliant with the real needs of the country, while in terms of the entire population, there continues to be a large share of underqualified individuals.
In respect of social policies and employment, BiH has achieved a certain level of preparedness, mostly in terms of the recommendation referring to the drafting of an Implementation Plan for the Youth Guarantee. The Commissions’ previous year’s recommendations have been implemented only partially and thusly remain in force. In the coming year, this country should adopt an Employment strategy at both the legal entity and state levels, and to also adopt an Implementation Plan for the Youth Guarantee which is in line with EU guidelines. Emphasis is placed on the drafting of a Youth National Strategy which should ensure the equal treatment of youth in society.
The situation in Montenegro is quite similar to that of the region, with youth unemployment issues, i.e., nearly 30% of youths fall under this category. Readiness for reforms by the Employment Agency of Montenegro is regarded by the European Commission as an important step towards implementing the Youth Guarantee and achieving a functional labour market. In July 2021, Montenegro adopted the Western Balkans Declaration on ensuring the sustainable integration of young people into the labour market, committing to taking concrete steps for the gradual introduction and implementation of the Youth Guarantee.
Similar to Serbia, the inhabitants of Montenegro are awaiting the completion of important legislative processes that would normatively regulate the rights of young people in the country. The agenda includes the adoption of amendments to the Law on Youth, a new Youth Strategy (as the previous version covered the period until 2020), and the adoption of an Action Plan for its implementation. As stated in the report, this strategy would operationalise youth centres in the country, emphasising their importance as one of the mechanisms of youth policy.
Concerning North Macedonia, young people are also recognised as a vulnerable target group facing difficulties in the labour market. North Macedonia was the first economy in the Western Balkans to introduce a form of Youth Guarantee in 2018. From 2018 to 2022, the youth unemployment rate decreased by almost 13%, despite the Employment Agency operating with insufficient human resources. Although North Macedonia serves as an example of good practice for neighbouring countries, the European Commission emphasises that labour market inactivity remains particularly high for women compared to men. The recommendation is to intensively continue the implementation of this plan, with focus on society’s vulnerable groups. The country has a National Employment Strategy 2021-2027, an Employment Action Plan 2021-2023, and a new plan for the implementation of Youth Guarantees 2023-2026, which was adopted in March 2023. The Law on Youth Participation and Youth Policy, adopted in 2020, regulates various issues in the field of youth policy, particularly youth organisation, youth participation in decision-making, documents of youth practical policy, activities, and measures at the national and local levels. During the reporting period, the National Youth Strategy for 2023-2027 was developed and is awaiting adoption. An open question remains regarding the alignment of the adopted regulatory acts with the country’s real capacities for their implementation.
The European Commissions’ Kosovo* report addresses the volunteering environment, aiming for improvement. This includes establishing an appropriate legislative framework in line with international standards and allocating financial and human resources for youth volunteering programmes. A multi-year plan for the implementation of Youth Guarantees has been adopted, and reforms of public employment services are underway, with the Kosovo Employment Agency appointed as the coordinating body. Key efforts were made during the initial phase of scheme implementation. The Ministry of Culture, Youth, Sports, and Innovation established a working group to act as a focal point for implementing Youth Guarantees. Factors directly complicating the situation of improving employability in Kosovo* include the intensive presence of the informal economy and education system deficiencies. Throughout the year, work has been done to secure conditions for piloting Youth Guarantees in two municipalities, amending relevant legislation, and restructuring the public employment service.
The recommendations are there, but where does the responsibility lie?
Various chapters of European Commission reports touch upon the position and issues of young people, providing a brief overview of past achievements and further recommendations. Understandably, due to the extensive nature of the reports, thematic areas, and recommendations, there isn’t more specific focus on young people as a distinct target group. On the other hand, in practice, the youth issue is dealt with in other defined chapters, meaning that we are a horizontal group that should be included in social policy, employment, freedom, security, education, environmental protection, climate change, and other areas.
The conclusion of this comparative analysis is that none of the WB economies stand out particularly where youth policy is concerned. The focuses of the presented European Commission packages are youth employability, innovative approaches to employability and education, reducing the NEET rate among youth, and gender inequalities. Differences mainly exist in normative processes, namely the timeliness of adopting legislative acts. While some economies are still awaiting draft laws and their adoption, others can serve as examples of good or bad practices from which processes may be learned. This mutual strength and source of information, both among decision-makers and young people in the region exchanging experiences, are crucial. Successful youth policy involving young people in decision-making lies in having both regional and cross-sectoral cooperation, encompassing all societal actors from the public, private, civil sectors, media, professional communities, and young people themselves.
The European Commission’s legitimacy lies in actively engaging young people at every stage of decision-making processes, emphasising the establishment and oversight of mechanisms that facilitate youth involvement in these processes. European Commission recommendations hold both political and legal significance. Nevertheless, the implementation of measures and responsibility lie with decision-makers and other state actors. Still, policies aimed at young people should be created by us, the young people. Aligning European and national expertise with the actual needs of young people should be standard practice. Involving young people in decision-making can impact the existing level of trust in institutions, interest and activism in the politics around us, and youth attitudes toward the European Union. For example, the positive reaction of young people in Serbia to the EU is at a record low, with 41% of youths who do not support Serbia’s entry into the EU. Therefore, due to the geopolitical situation in the region and the general decline in support for the accession process, it appears that the European Commission has used the momentum of the reports to gain stronger sympathies and strengthen influence on WB economies. The conclusion of the Youth Progress Index 2023 research, conducted by the European Youth Forum, the largest platform of European youth organisations, indicates that despite progress in certain areas, stagnation persists concerning the rights and freedoms of young people, equal access to education, justice, political freedoms, freedom of religion, air quality, and housing policy.
It is important for us to discuss young people as a distinct target group and for them to be involved in making both national and local decisions. Within such a system, we have our rights and obligations, as well as responsibilities. However, the responsibility of young people and decision-makers in these processes cannot be at the same level.
Author: Jelena Dadić, Youth Policy and Communication Consultant
* This publication was funded by the European Union. Its contents are the sole responsibility of the Center for Democracy Foundation and do not necessarily reflect the views of the European Union.
[1] Note: The asterisk does not prejudge Kosovo’s status and is in line with UN Security Council Resolution 1244/1999, as well as the International Court of Justice opinion on Kosovo’s Declaration of independence.
[2] Alternative Report on the Status and Needs of Youth for 2023, National Youth Council of Serbia
[3] Alternative Report on the Status and Needs of Youth, Youth Umbrella Organisation of Serbia, 2023.
Čekali i dočekali – Evropska komisija je 8. novembra objavila godišnji izvještaj o napretku regiona za 2023. godinu, odnosno, novi paket proširenja i Izvještaj o evrointegraciji za sve zemlje Zapadnog Balkana. Kakva je ocjena napretka ovih zemalja u ovogodišnjim izvještajima, u kojoj mjeri se oni bave i pitanjima i potrebama mladih, odnosno, uzimaju li u obzir učešće mladih u procesima donošenja odluka? Podsjetimo se, Zapadni Balkan čine Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Sjeverna Makedonija, Srbija i Kosovo*[1], a tekst se bavi uporednom analizom izvještaja za navedene zemlje sa fokusom na omladinsku perspektivu.
Čitamo li svi u Srbiji isti izjveštaj Evropske komisije?
Reakcije javnosti na izvještaj u Srbiji bile su očekivane, uzimajući u obzir izbornu poletnost, koja nam nije strana. Premijerka Srbije Ana Brnabić nije krila zadovoljstvo, jer je Evropska komisija, kako kaže, „prepoznala jasan napredak Srbije“ u svim ključnim oblastima. Sa druge strane, civilno društvo u Srbiji ne izražava jednaku pozitivnost kao donosioci odluka, a nisam sigurna ni da građani i građanke Srbije osjećaju blagodeti određenog napretka. Da li zbog same izborne kampanje ili tradicionalnog bijega od odgovornosti javnih vlasti, izostalo je temeljnije posvećivanje preporukama Evropske komisije i predlaganje konkretnijih rješ0nja. Ostaje utisak da nismo sigurni kako da čitamo ovogodišnje izvještaje Evropske komisije, odnosno, legitimno postavljamo pitanje: Čitamo li svi isti izvještaj? Skoro deceniju, pripremljenost Srbije za članstvo u Evropskoj uniji stagnira na istom mjestu, a za ozbiljan pomak potrebno nam je više od prolazne ocene kojom ćemo zamaskirati realnost.
Ocjenu veoma dobrog i dobrog napretka rijetko kada čujemo, dok se godinama oko nas vrti diskurs o ograničenom napretku Srbije. Na osnovu Alternativnog izvještaja o položaju i potrebama mladih za 2023. godinu, istraživanja koje svake godine sprovodi Krovna organizacija mladih Srbije, mladi koji prate politička dešavanja izjašnjavaju se da ih najviše interesuju teme korupcije i kriminala, zatim nacionalne teme – Kosovo, spoljna politika Srbije, ali i ekonomske teme zapošljavanja, stanja demokratije i zaštite životne sredine.
Podsjetimo se, do danas je otvoreno 22 od 35 poglavlja od čega su dva privremeno zatvorena. Otvaranje poglavlja, zatvaranje istih, kao i analiza preporuka izvještaja u procesu pristupanja Uniji naizgled deluju kao puke administrativne aktivnosti, što često i jesu, ali ono što ne smijemo izgubiti iz vida jeste da se one odnose na oblasti koje utiču na živote svakoga od nas, bez obzira na naša interesovanja, vrstu zanimanja, mjesto stanovanja ili naše lične vrijednosti. U vezi sa procesom pristupanja Evropskoj uniji, kao i o održivosti ovakve nadnacionalne organizacije možemo imati različite stavove, ali definisana poglavlja i kriterijumi u direktnoj su vezi sa našim životnim standardom, zdravljem, pravima i participacijom i kao takvi ne smiju ostati mrtvo slovo na papiru, bez obzira na naše sentimente ka Evropskoj uniji.
(Ne)važnih 16 odsto
Na osnovu Zakona o mladima u Srbiji, sva lica od 15 do navršenih 30 godina života smatraju se mladim, a prema popisu iz 2022. godine, mladi (15–29 godina) čine 15,76 odsto populacije u Srbiji. Jesu li i koliko naše potrebe vidljive?
Evropska komisija se, u svom izvještaju u okviru ekonomskih kriterijuma i funkcionisanja tržišne ekonomije, osvrće na program Garancija za mlade. Uzimajući u obzir da je jedan od najvećih problema mladih upravo nezaposlenost, implementacija plana Garancija za mlade trebalo bi da nam olakša sam ulazak na tržište rada i sticanje potrebnih vještina. Zbog čega je ovo važno i šta su tačno Garancije za mlade?
Prema zvaničnim podacima Nacionalne službe za zapošljavanje broj mladih koji su nezaposleni u maju 2023. godine iznosio je 75.526 što predstavlja ukupno 18,43 odsto od celokupnog broja nezaposlenih. Važno je pomenuti i da tranzicija od škole do prvog stabilnog i/ili zadovoljavajućeg posla u Republici Srbiji traje veoma dugo, skoro dvije godine, što znači da posao u Srbiji aktivno tražimo mnogo duže nego naši vršnjaci u zemljama Evropske unije.[2] Većina mladih ne radi na poziciji za koju su se školovali, mnogi vjeruju da su za dobijanje posla primarna lična poznanstva i članstvo u političkoj partiji, dok su u našoj zemlji i dalje prisutni slučajevi „rada na crno“, odnosno neprijavljivanja zaposlenih lica.
Garancije za mlade jesu evropski mehanizam koji treba da pomogne mladima da što lakše prebrode prelazni period nakon završenog školovanja, traženja posla, prakse ili dodatnog školovanja i usavršavanja, a funkcionišu u vidu političke obaveze. Šta to znači? Ovaj program predstavlja političku obavezu svih vlada država članica Evropske unije da obezbijede mladim ljudima kvalitetnu ponudu za: zapošljavanje, nastavak obrazovanja, praksu ili obuku, a uzimajući u obzir da period ulaska na tržište rada mladima nije nimalo lak, neće nam biti teško da shvatimo značaj ove sistemske podrške. Država ovu obavezu mora ispuniti u roku od četiri meseca od gubitka posla, odnosno, završetka školovanja. Dio odgovornosti i odluke je svakako na nama, ali država je ta koja ima obavezu da nam olakša ovaj proces i obezbijedi saradnju svih sektora u društvu – javnog sektora, poslodavaca, civilnog sektora, lokalnih samouprava, itd. Srbija je sa Evropskom unijom potpisala Protokol o saradnji na programu Garancija za mlade u julu ove godine.
Izvještaj se dotiče i nastavka programa Moja prva plata koji podstiče zapošljavanje mladih. Program se realizuje kroz četiri faze, a prva je namjenjena isključivo poslodavcima koji su zainteresovani da učestvuju u programu. Potom je na redu prijava nezaposlenih lica, dok će se treća faza programa odnositi na izbor kandidata od strane poslodavaca. Četvrta faza realizacije programa podrazumeva potpisivanje trojnog ugovora između Nacionalne službe za zapošljavanje, poslodavca i izabranog kandidata. „Detalj“ koji remeti idiličnu sliku državne intervencije jeste da se ovaj program realizuje u trajanju od devet meseci bez zasnivanja radnog odnosa, što znači da mladi nemaju adekvatne uslove rada i pravo na socijalno osiguranje, regulisane slobodne dane, a zdravstveno osiguranje koje dobijaju je ograničenog karaktera. Takođe, država će na mjesečnom nivou isplaćivati mladima sa srednjim obrazovanjem novčanu naknadu u iznosu od 28.000 dinara, dok će mladi sa visokim obrazovanjem dobijati 34.000 dinara. Uzimajući u obzir da je prosječna potrošačka korpa u avgustu 2023. godine iznosila više od 100.000 dinara, naziv programa koji sadrži riječ plata trebalo bi redefinisati, jer se legitimno pitamo da li ovo uopšte možemo nazvati platom. Na osnovu istraživanja, najveći procenat mladih smatra da je plata od više od 110.000 dinara dovoljna za pristojan život[3]. Na ovo dodajte podatak da skoro 18 odsto mladih ljudi radi na crno, promešajte sa informacijom da mladi nemaju povjerenja u institucije u našoj zemlji, začinite time da su na dnevnom nivou izloženi fizičkom i drugim oblicima nasilja i dobićete odličan recept kako 50 odsto mladih planira da napusti Srbiju, dok 40 odsto njih ne planira trenutno, ali ne otpisuje tu mogućnost. Moramo uzeti u obzir i da zasluge za smanjenje stope nezaposlenosti mladih imaju i ekonomske migracije.
Evropska komisija ukratko daje preporuke za povećanje stope aktivnosti mladih i smanjenje nezaposlenosti u okviru privremeno zatvorenog Poglavlja 26 – Obrazovanje i kultura. U njima se daje pregled stanja i preporuka u oblasti srednjeg i visokog obrazovanja, ali se dotiče i razvoja neophodnih vještina za tržište rada, nedovoljnih mogućnosti za prekvalifikaciju i značaja karijernog vođenja i savetovanja.
Ko (ne) čeka – taj dočeka
Gore pomenuto poglavlje ukratko se dotiče i prethodno usvojenih zakona i strategija – početkom godine je usvojena nova dugoočekivana Nacionalna strategija za mlade koja određuje prioritete omladinske politike do 2030. godine, a potom je usvojen i Akcioni plan za period od 2023. do 2025. godine za sprovođenje Strategije za mlade. Akcioni plan, kao dokument javne politike, operacionalizuje opšte i posebne ciljeve postavljene Strategijom, definiše prioritete u pogledu vremena ostvarivanja konkretnih mera i precizira neophodna finansijska sredstava za njihovo sprovođenje. Sa druge strane, još uvek čekamo na bitne zakone koji se tiču unapređenja položaja i prava mladih.
Dokle smo stigli sa Zakonom o mladima? Novi Zakon o mladima još uvek nije usvojen, ali za razliku od prethodnog resornog ministarstva za mlade, Ministarstvo turizma i omladine otpočelo je rad na izradi novog zakona, kroz rad Radnih grupa koje razmatraju nacrt zakona, nakon čega nas očekuje održavanje javne rasprave. U toku je rad radne grupe za izmjene i dopune Zakona o volontiranju, a kada se radi o Zakonu o radnoj praksi – nacrt postoji, ali očigledno ne i politička volja. Nije nam strano da se u kontekstu procesa izbora, nacrtima zakona i nastavku započetih procedura u našoj zemlji gubi svaki trag. Takođe, nije nam strano da se čak i kada dočekamo proces javnih rasprava, one održavaju za vrijeme praznika ili sezona odmora, a informacije o njihovom održavanju nerijetko dobijamo kao da su u pitanju tajni državni podaci.
O mladima sa mladima
Jedan plus za Srbiju – Evropska komisija pohvalila je obnovljenu aktivnost Saveta za mlade Vlade Republike Srbije, savjetodavnog tijela koje podstiče aktivnosti u vezi sa razvojem, ostvarivanjem i sprovođenjem omladinske politike i predlaže mjere za njeno unapređivanje. Članovi Savjeta pored organa državne uprave, kancelarija za mlade jesu eksperti/kinje i drugi akteri, ali i predstavnici mladih koji zastupaju stavove mladih u Srbiji. Iako možemo primetiti osetnu razliku u učestalosti i načinima održavanja sednica aktuelnog Savjeta za razliku od prethodnih saziva, a ako uzmemo u obzir da se i novi Zakon o mladima dotiče važnosti postojanja ove mogućnosti, prostor za unapređenje još uvijek postoji. Sjednice Savjeta jesu mjesto za predstavnike mladih da adresiraju važna omladinska pitanja, stoga je važno da i predstavnici drugih ministarstava, kao i drugi članovi Savjeta budu aktivan dio ovog tijela i pokažu spremnost da dogovorene mjere zaista budu i primjenjene. Mandat tekućeg Savjeta traje do vremena aktuelnog saziva Vlade, a učestali izborni procesi u našoj zemlji onemogućavaju dublje posvećivanje rješavanju problema, usljed frekventnosti institucionalnih promjena.
Novo resorno ministarstvo zaduženo za mlade jeste Ministarstvo turizma i omladine, a ova institucionalna promjena nije podrazumijevala i sistemsku promenu koja bi još više podstakla međusektorsku saradnju. Šta to znači? Prema posljednjim podacima, u Sektoru za omladinu trenutno radi 11 zaposlenih od ukupno 17 predviđenih radnih mjesta. Situacija jeste nešto bolja u odnosu na prethodno ministarstvo, ali i dalje se suočavamo sa nedostatkom ljudskih resursa koji koči procese i implementaciju.
Takođe, ono što uvijek treba imati u vidu jeste da su mladi heterogena grupacija, što znači da i među samim mladima postoje razlike u potrebama i načinu života, najprije govoreći o mladima koji žive u gradovima i o njihovim vršnjacima u manjim mjestima u Srbiji. Zato su nam veoma važni mehanizmi učešča mladih i na lokalnom nivou. Skoro 50 odsto jedinica lokalne samouprave nema formirane lokalne savjete za mlade, a one koje imaju, često se radi o nefunkcionalnim i neinkluzivnim telima. Dakle, kao što postoji nacionalni Savjet za mlade, tako su nam i na lokalu potrebni funkcionalni mehanizmi učešća kao što su savjeti za mlade, kancelarije za mlade, lokalni akcioni planovi, finansiranje lokalne omladinske politike i omladinski prostori.
Analiza napretka u komšiluku
Šta kažu izvještaji ostalih zemalja na Zapadnom Balkanu? Kada se radi o Albaniji i o ispunjenosti ekonomskih kriterijuma za ovu državu, izvještaj se takođe dotiče pripremljenosti ove zemlje za implementaciju Garancija za mlade. Podsetimo se, u 2022. godini Tirana je nosila titulu Evropske prijestonice mladih, što je rezultiralo postojanjem raznolikih sadržaja i aktivnosti za mlade iz ovog grada, ali i iz regiona, a kako ističe i Evropska komisija, ova titula unaprijedila je lokalni i nacionalni ekosistem za razvoj omladinskih politika. Pored naznake da još uvijek nije obezbijedila sistemsku funkcionalnost na poljima socijalnih usluga, inovacija i zapošljivosti, Albanija je ostvarila dobar napredak u ovim oblastima u toku izvještajnog perioda.
U skladu sa preporukama iz posljednjeg izveštaja, usvojena je nova Nacionalna strategija zapošljavanja i vještina 2023-2030 koja se fokusira se na kvalitet poslova, razvoj vještina i bolje usklađivanje potražnje i ponude na tržištu rada. Ona daje prioritet sistematskom angažovanju privatnog sektora u stručnom obrazovanju i obuci, kao i razvoju zelenih i digitalnih vještina kroz sistem celoživotnog učenja. Takođe, odobren je Nacionalni plan implementacije šeme Garancija za mlade, dok bi u narednoj godini Albanija trebalo da započne pilotiranje Garancija za mlade, sa posebnim fokusom na NEET mlade (one koji nisu u obrazovnom sistemu, zaposleni ili na obuci/neformalnom obrazovanju). Nacionalna strategija za mlade 2022-2029 usvojena je u oktobru 2022. godina i dotiče se i oblasti rodno zasnovanog nasilja, njegovanjem vještina koje promovišu emocionalnu, psihološku i fizičku sigurnost mladih žena i muškaraca.
U izvještaju za Bosnu i Hercegovinu, takođe je u fokusu problem zapošljivosti mladih. Nezaposlenost mladih (15-24 godine) vratila se na nivo prije pandemije Kovida i na stopu od skoro 30 odsto nezaposlenih mladih. Visoka nezaposlenost traje godinama zbog izazova povezanih sa neusklađenošću vještina, nedovoljnim tempom otvaranja radnih mesta i neadekvatim poreskim rešenjima. Takođe, postoji značajan rodni jaz, sa stopama nezaposlenosti žena većim od onih za muškarce, dok neophodne reforme javne službe za zapošljavanje onemogućavaju ograničeni budžetski i ljudski resursi.
U oblasti inovacija i obrazovanja, BiH i dalje ima ocjenu lošeg kvaliteta zbog kontinuirane neusklađenosti vještina. Šta ovo, u stvari znači? Obrazovni sistem u BiH ne uspjeva da radnoj snazi obezbijedi vještine i znanja neophodna za nesmetanu integraciju na tržište rada, te je neadekvatno obrazovanje važan faktor za posebno visoku stopu nezaposlenosti mladih. Nastavni planovi i programi i dalje su zastareli i još uvijek nisu dovoljno usklađeni sa realnim potrebama zemlje, dok u cjelokupnoj populaciji i dalje postoji veliki udio niskokvalifikovanih ljudi.
U oblasti socijalne politike i zapošljavanja, BiH je ostvarila određeni nivo pripremljenosti, najviše u vezi sa preporukom koja se odnosi na izradu plana implementacije Garancija za mlade. Preporuke Komisije od prošle godine su samo djelimično sprovedene i stoga ostaju na snazi. U narednoj godini ova država bi trebalo da usvoji strategije zapošljavanja na nivou entiteta i na nivou cijele zemlje, ali i da usvoji plan implementacije Garancija za mlade u skladu sa smernicama EU. Naglasak se stavlja i na izradu Nacionalne strategije za mlade koja bi trebalo da obijezbedi ravnopravan tretman mladih u društvu.
Situacija u Crnoj Gori ne odskače mnogo od situacije u regionu, sa problemom nezaposlenosti mladih od skoro 30 odsto. Spremnost na reforme od strane Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, Evropska komisija vidi kao važnu stepenicu ka implementaciji Garancija za mlade, ali i za funkcionalno tržište rada. Crna Gora je u julu 2021. godine usvojila Deklaraciju Zapadnog Balkana o obezbjeđivanju održive integracije mladih na tržište rada i obavezala se da će preduzeti konkretne korake za postepeno uvođenje i implementaciju Garancije za mlade.
Slično kao i u Srbiji, i građani i građanke Crne Gore čekaju završtetak važnih zakonodavnih procesa koji bi normativno uredili prava mladih u zemlji. Na redu je usvajanje izmene i dopune Zakona o mladima, nove Strategije za mlade s obzirom na to da se prethodna odnosila na period do 2020. godine, ali i usvajanje Akcionog plana za njenu implementaciju. Kako se navodi u izveštaju, ova Strategija bi operacionalizovala i omladinske centre u zemlji, a od značaja je još jednom podvući njihovu važnost kao jednog od mehanizama omladinske politike.
Kada se radi o Sjevernoj Makedoniji, mladi su takođe prepoznati kao osjetljiva ciljna grupa koja se suočava sa poteškoćama na tržištu rada. Sjeverna Makedonija je prva ekonomija Zapadnog Balkana koja je uvela jedan oblik garancija za mlade 2018. godine. U periodu od 2018. do 2022. godine učešće nezaposlenosti mladih je smanjeno za gotovo 13 odsto, i pored toga što Zavod za zapošljavanje funkcioniše sa nedovoljno ljudskih resursa. Iako Sjeverna Makedonija predstavlja primer dobre prakse za zemlje iz komšiluka, Evropska komisija podvlači da je neaktivnost na tržištu rada i dalje posebno velika za žene, u odnosu na muškarce. Preporuka jeste da se intenzivno nastavi implementacija ovog plana, sa fokusom na ugrožene grupe u društvu. U državi postoje Nacionalna strategija zapošljavanja 2021-2027, kao i Akcioni plan zapošljavanja 2021-2023, a novi plan za implementaciju Garancija za mlade 2023-2026 usvojen je u martu 2023. godine. Zakon o participaciji mladih i omladinskoj politici donet je 2020. godine i uređuje brojna pitanja iz domena omladinske politike, a posebno omladinsko organizovanje, participaciju mladih u donošenju odluka, dokumenta omladinske praktične politike, aktivnosti i mjere na nacionalnom i lokalnom nivou. U izvještajnom periodu izrađena je Nacionalna strategija za mlade za 2023-2027, koja čeka da bude usvojena. Ostaje otvoreno pitanje koliko su u skladu donijeti normativni akti sa realnim kapacitetima zemlje za njihovu implementaciju.
Evropska komisija u izvještaju koji se odnosi na Kosovo* dotakla se okruženja za volontiranje koje bi trebalo poboljšati, uključujući uspostavljanje odgovarajućeg zakonodavnog okvira usklađenog sa međunarodnim standardima i izdvajanjem finansijskih i ljudskih resursa za omladinske programe volontiranja. Usvojen je višegodišnji plan implementacije Garancija za mlade, a u toku su reforme javnih službi za zapošljavanje, a Kosovska agencija za zapošljavanje imenovana je kao koordinaciono telo. Učinjen je ključni napor u toku prve faze implementacije ove šeme, a Ministarstvo za kulturu, omladinu, sport i inovacije osnovalo je radnu grupu koja će djelovati kao fokalna tačka za implementaciju Garancija za mlade. Faktori koji direktno otežavaju situaciju unapređenja zapošljivosti na Kosovu* svakako jesu intenzivno prisustvo sive ekonomije, kao i manjkavosti obrazovnog sistema. U toku godine, radilo se na obezbeđivanju uslova za pilotiranje Garancija za mlade u dvije opštine, na izmjenama relevantnog zakonodavstva, kao i na restrukturiranju javne službe za zapošljavanje.
Preporuke su tu, gdje je odgovornost?
Izvještaji Evropske komisije u dijelovima pojedinih poglavlja dotiču se položaja i problema mladih, dajući kratki osvrt na prethodna postignuća, kao i dalje preporuke. Razumljivo, zbog obima samih izvještaja, tematskih oblasti i preporuka, ne postoji nešto konkretniji fokus ka mladima kao specifičnoj ciljnoj grupi. Sa druge strane, mladi kao takvi u praksi jesu dio i drugih definisanih poglavlja, što bi značilo da smo horizontalna grupa koja bi trebalo da bude uključena i u pitanja socijalnih politika, zapošljavanja, slobode, bezbednosti, obrazovanja, zaštite životne sredine i klimatskih promena i ostalih oblasti.
Zaključak ove uporedne analize jeste da se nijedna zemlja Zapadnog Balkana posebno ne izdvaja, kada se radi o oblasti omladinske politike. U fokusima paketa predstavljenih od strane Evropske komisije jesu zapošljivost mladih, inovativni pristupi zapošljivosti i obrazovanju, smanjenje stope NEET mladih, kao i rodnih nejednakosti. Razlike uglavnom postoje u normativnim procesima, odnosno, pravovremenosti donošenja zakonodavnih akata. Dok neke od zemalja još uvijek čekaju na nacrte zakona i usvajanje istih, druge države mogu poslužiti kao primjeri dobre ili loše prakse od čijih procesa možemo učiti. Upravo ovo predstavlja međusobnu snagu i izvor informisanja, kako u odnosu između donosilaca odluka, tako i među samim mladima u regionu koji razmenjuju sopstvena iskustva. Ključno je istaći da uspješna omladinska politika koja uključuje mlade u donošenje odluka leži u postojanju kako regionalne, tako i međusektorske saradnje koja uključuje sve aktere u društvu, od javnog, privatnog, civilnog sektora, medija, stručne zajednice, ali i samih mladih.
Ono za šta Evropska komisija poseduje legitimitet i na čemu bi trebalo insistirati jeste uključivanje mladih u sve faze procesa donošenja odluka, kao i formiranje i monitoring nad mehanizmima kroz koje se mladi uključuju u procese. Preporuke Evropske komisije imaju svoju političku i pravnu težinu, implementacija mjera i odgovornost jesu na donosiocima odluka i drugim državnim akterima, ali politike usmjerene na mlade trebalo bi da budu kreirane i od strane nas mladih. Ukrštanje evropske i nacionalne ekspertize sa realnim stanjem potreba mladih trebalo bi da bude podrazumjevajući standard. Uključivanje mladih u donošenje odluka može uticati na postojeći nivo povjerenja u institucije, zainteresovanost i aktivizam u politici oko nas, kao i na stavove mladih prema Evropskoj uniji. Na primjer, pozitivna reakcija mladih na Evropsku uniju u Srbiji je na rekordno niskom nivou, a 41 odsto mladih ne podržava ulazak Srbije u Evropsku uniju. Stoga, stiče se utisak da je Evropska komisija što zbog geopolitičke situacije u regionu, što zbog opšteg opadanja podrške procesu pristupanja, iskoristila momentum izvještaja za čvršće simpatije i jačanje uticaja na zemlje Zapadnog Balkana. Zaključak istraživanja Indeksa napretka mladih (Youth Progress Index 2023) koji realizuje Evropski omladinski forum, najveća platforma omladinskih organizacija u Evropi, jeste da i pored napretka u pojedinim oblastima, postoje i stagnacije u vezi sa pravima i slobodama mladih, jednakim pristupom obrazovanju, pravdom, političkim slobodama, slobodom veroispovijesti, kvalitetom vazduha i stambenom politikom.
Važno nam je da se o mladima kao posebnoj ciljnoj grupi diskutuje i da kao takva bude uključena u donošenje kako nacionalnih, tako i lokalnih odluka. U tom sistemu, mi imamo naša prava i obaveze, kao i odgovornost. Ali, odgovornost mladih i donosilaca odluka u ovim procesima ne može biti na istom nivou.
Jelena Dadić, konsultantkinja u oblasti omladinske politike i komunikacija
* Izrada ove publikacije finansirana je od strane Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost Fondacije Centar za demokratiju i ne odražava nužno stavove Evropske unije.
* This publication was funded by the European Union. Its contents are the sole responsibility of the Center for Democracy Foundation and do not necessarily reflect the views of the European Union.
[1] Ova oznaka ne prejudicira status Kosova i u skladu je sa Rezolucijom Saveta bezbednosti UN 1244/1999, kao i sa mišljenjem Međunarodnog suda pravde o kosovskoj deklaraciji nezavisnosti.
[2] Alternativni izveštaj o položaju i potrebama mladih, Krovna organizacija mladih Srbije, 2023.
[3] Alternativni izveštaj o položaju i potrebama mladih, Krovna organizacija mladih Srbije, 2023.
Danas se završava 28. Konferencija država članica Konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, COP 28. Klimatska kriza je pitanje ljudskih prava na više nivoa, i to je ključni fokus na COP28. Jedan od ciljeva ovog najvećeg svjetskog događaja posvećenog klimatskih promjenama je nastojanje da se unaprijedi globalna klimatska akcija, fokusirajući se na smanjenje emisija, prilagođavanje, finansije i ‘pravednu tranziciju’.
Prelazak na alternativne i zelene izvore energije je imperativ korak ka održivoj budućnosti.
Programom rada COP28 obuhvaćeno je ukupno osam oblasti koje su od značaja za efikasnu implementaciju mjera prilagođavanja i ublažavanja klimatskih promjena, a na ovom događaju učestvuju predstavnici država i vlada, članovi parlamenata, predstavnici međunarodnih organizacija i eksperti iz različitih oblasti, te predstavnici civilnog društva iz većine svjetskih država.
Jedan od važnih partnera je osnaženo civilno društvo kao osnova uspješne klimatske akcije, kao i prepoznavanje energije i kreativnosti mladih kao neophodnih za rješavanje klimatskih promjena.
Za Mrežu progresivnih inicijativa bila je čast dobiti poziv i prisustvovati ovom izuzetno važnom događaju. Želimo se zahvaliti UNDP Bosnia and Herzegovina na pozivu za učešće i naglasiti da se radujemo nastavku saradnje i konkretnim aktivnostima u borbi protiv posljedica klimatskih promjena.
Konferencija je vođena konceptom „Ujediniti se, djelovati i donijeti odgovarajuće mjere za rješavanje izazova klimatskih promjena“, što treba biti cilj svih nas – zajednički hrabri koraci ka održivoj budućnosti kroz povećane klimatske ambicije i prihvaćanje dekarbonizacije za borbu protiv klimatskih promjena.
UNDP podržava BiH u postizanju SDG-a navedenih u Agendi 2030, kao i u njenom NDC Pariškom sporazumu. S druge strane, BiH to treba pretvoriti u hitnu akciju, kroz obavezu preuzetu u revidiranom NDC-u da će postići globalnu neutralnost ugljika u naredne tri decenije. Predstavnici vlasti bi trebalo da budu ambicioznije u pogledu mjera prilagođavanja na klimatske promjene, kako bi izgradile zajednice koje su otporne na klimatske promjene.
The Politeia thematic session – Green Agenda and Public Policy-making in the Western Balkans was held in Belgrade (27-29 November 2023) within the project Regional Youth Dialogue for Europe, funded by the European Union.
Youth from the Western Balkans had the opportunity to enhance their knowledge of topics such as: Current environmental protection policies and other public policies related to youth; special public policy documents related to the implementation of the Green Agenda and EU integration: Chapter 27, and the Economic Reform Programme (ERP). The session covered the structure of public policy documents, the preparation process, and various stakeholders involved in shaping policies for youth and the environment.
The Regional Youth Dialogue for Europe Project is implementing by the Center for Democracy Foundation (CDF), Belgrade (as project coordinator) and partner organizations: Academy of European Integration and Negotiations from Tirana (AIEN); Kosovo Stability Initiative from Pristina (IKS); Association Network of Progressive Initiatives from Sarajevo (NPI); NGO Info Center from Skopje (NGO IC); Regional Academy for Democratic Development from Novi Sad (ADD); Youth Act Center from Tirana (YA). The project is funded by the European Union.
Twelve young people from Serbia, Kosovo, Bosnia and Herzegovina, Albania and North Macedonia participate in the thematic session “Youth and employment policies in the Western Balkans”, as part of the “Regional Youth Dialogue for Europe – RYDE” project.
The participants, young professionals, students, young activists, policy makers and youth from political parties, discuss the existing youth employment policies in the Western Balkans region.
Under the guidance of lecturers Dragan Atanasov and Anelia Mitrova, the participants have the opportunity to inform about the existing employment policies in the Western Balkans region, to analyse specific political documents related to youth and employment, and they will also get to know case studies in order to gain a deeper understanding of the content and impact of these policies.
The thematic session will provide an in-depth understanding of the structure of creating public policy documents, setting goals and measures, legal analyses, measuring the social impact of public policy, the impact on young people and vulnerable groups.
In continuation of the thematic session “Youth and employment policies in the Western Balkans”, each of the participants will have the opportunity, under the guidance of a mentor, to practice the acquired knowledge for the preparation and analysis of documents for public policies.The Regional Youth Dialogue for Europe Project is implementing by the Center for Democracy Foundation (CDF), Belgrade (as project coordinator) and partner organizations: Academy of European Integration and Negotiations from Tirana (AIEN); Kosovo Stability Initiative from Pristina (IKS); Association Network of Progressive Initiatives from Sarajevo (NPI); NGO Info Center from Skopje (NGO IC); Regional Academy for Democratic Development from Novi Sad (ADD); Youth Act Center from Tirana (YA). The project is funded by the European Union.
The Regional Youth Dialogue for Europe Project is implementing by the Center for Democracy Foundation (CDF), Belgrade (as project coordinator) and partner organizations: Academy of European Integration and Negotiations from Tirana (AIEN); Kosovo Stability Initiative from Pristina (IKS); Association Network of Progressive Initiatives from Sarajevo (NPI); NGO Info Center from Skopje (NGO IC); Regional Academy for Democratic Development from Novi Sad (ADD); Youth Act Center from Tirana (YA). The project is funded by the European Union.
Posljedni komentari