In an increasingly digital world, digital and media literacy must be considered essential skills for young learners. However, Montenegro’s elementary schools face significant challenges in equipping students with the necessary digital competencies.
This policy brief highlights key issues such as: Outdated curricula that fail to address modern digital skills Insufficient teacher training to effectively incorporate technology in education Unequal access to technology among students, leading to digital disparities
Without adequate digital literacy education, students risk falling behind in an ever-evolving digital economy. Addressing these challenges is crucial to ensuring that future generations can critically engage with digital content and navigate the demands of the global workforce.
For a comprehensive analysis and recommendations, read the full brief here
About author: Aldo Vlahovljak, Master’s graduate from the University of Donja Gorica
The first Regional Youth Policy Lab, dedicated to exploring the Youth Guarantee initiative, was held on November 11, 2024, gathering participants from across the Western Balkans. The event, hosted via Zoom, marked the first step in a collaborative effort to strengthen youth participation in employment and policy development.
Organized under the framework of the “Regional Youth Dialogue for Europe – RYDE” project, supported by the European Union, the session was facilitated by the Network of Progressive Initiative from Sarajevo, partner organisation on the RYDE project. This initiative aims to improve dialogue between youth and institutions, foster engagement, and co-create actionable recommendations for public policies.
Highlights of the Session
The session opened with remarks from Anida Šabanović, RYDE project Project Coordinator from the Network of Progressive Initiatives (BiH), who introduced the goals and vision of the RYDE project.
Participants were then welcomed by Amela Hrasnica, Communication Manager from Europe House, who also facilitated the session.
Key presentations included:
Findings from the Comparative Analysis of Youth Policies in the Western Balkans, delivered by Hata Kujraković, shedding light on the challenges and opportunities for youth in employment across the region.
A roundtable discussion engaging participants in dynamic debates about ways to enhance youth employment opportunities, focusing on the implementation of the Youth Guarantee framework.
The session concluded with actionable recommendations and next steps, emphasizing the importance of national and regional collaboration to address youth unemployment.
Next Steps
Building on the insights from this regional session, the first National Youth Policy Lab will be held live in Bosnia and Herzegovina (Sarajevo) on November 19, 2024. Participants will delve deeper into local challenges and develop targeted recommendations for institutions.
We extend our gratitude to all participants, speakers, and facilitators for their contributions to this meaningful dialogue. Together, we are fostering a platform for youth to shape policies that impact their future.
Stay tuned for updates and outcomes from the upcoming National Youth Policy Labs!
Proces evropskih integracija podstiče razvoj i transformaciju svih društvenih sfera i sa sobom nosi brojne političke, socijalne i ekonomske benefite za građane i građanke našeg regiona. Evropska unija je istovremeno i najvažniji politički partner zemalja Zapadnog Balkana i najveći donator i investitor u regionu, stoga često nije moguće napraviti jasnu distinkciju između političkih, ekonomskih i socijalnih benefita, jer su politički benefiti često i socijalni i ekonomski, dok su ekonomski benefiti uvek i politički. Ipak, imajući u vidu da je EU prvenstveno nastala kao ekonomska unija, očekivano je da najveće benefite EU integracija pronalazimo upravo u sferi ekonomije. Pogledajmo šta sve građani i građanke našeg regiona dobijaju zahvaljujući procesu EU integracija:
POLITIČKI BENEFITI
Politička stabilnost: Stvaranjem Evropske zajednice za ugalj i čelik 1951. godine institucionalizovan je mir u Evropi sklopljen 1945. godine. Evropska unija je 2012. godine postala dobitnica Nobelove nagrade za mir, odnosno za unapređenje mira, demokratije i ljudskih prava na evropskom kontinentu. U saopštenju Nobelovog komiteta naglašeno je da je odluka bila zasnovana na „stabilizacionoj ulozi koju je EU odigrala u procesu transformacije najvećeg dela Evrope od kontinenta rata do kontinenta mira“.[1] Stoga je politička stabilnost jedan od najvažnijih političkih benefita procesa evropskih integracija za zemlje Zapadnog Balkana, jer je članstvo u EU garancija mira i stabilnosti za države članice, što je od izuzetnog značaja za zemlje našeg regiona koje još uvek nose teret ne tako daleke ratne prošlosti iz 90-ih godina prošlog veka.
Regionalna saradnja: Imajući u vidu prethodno navedeno, potrebno je istaći i benefit regionalne saradnje jer je pomirenje i rešavanje bilateralnih sporova između zemalja Zapadnog Balkana jedan od preduslova za ulazak u EU, što posledično doprinosi stabilnosti i miru u regionu. Ipak, regionom i dalje dominiraju nacionalistički narativi koji održavaju tenzije, a politički lideri svih zemalja u regionu ih zloupotrebljavaju u cilju dobijanja političkih poena na domaćem terenu, sprečavajući time građane i građanke da u potpunosti budu svesni benefita regionalne saradnje. Ipak, regionalna saradnja najbolje rezultate ostvaruje na polju ekonomskih integracija, o čemu će više reči biti u nastavku teksta.
Demokratske reforme, vladavina prava i funkcionalne institucije: Proces evropskih integracija zahteva sprovođenje temeljnih reformi koje podrazumevaju usklađivanje pravnog i političkog sistema zemalja Zapadnog Balkana sa sistemom Evropske unije u cilju jačanja demokratije i funkcionalnih i odgovornih institucija koje su u službi građana i građanki. Zemlje Zapadnog Balkana moraju uskladiti svoje pravne sisteme sa evropskim pravnim tekovinama, što podrazumeva jačanje vladavine prava, nezavisnosti pravosuđa, slobodu medija, zaštitu ljudskih i manjinskih prava, borbu protiv korupcije i druge važne oblasti.
SOCIJALNI BENEFITI
Sloboda građana i građanki da putuju, žive, rade i studiraju u EU: Punopravno članstvo u EU omogućilo bi slobodno kretanje građana i građanki zemalja Zapadnog Balkana unutar Šengenskog prostora, što olakšava putovanja i pruža bolje poslovne i obrazovne prilike. Evropski obrazovni programi poput Erasmus+ omogućavaju studentima, mladima i nastavnicima iz zemalja Zapadnog Balkana da studiraju, stiču iskustvo ili se obučavaju u bilo kojoj od EU zemalja. Zahvaljujući EU integracijama Zapadnog Balkana i Berlinskom procesu, u novembru 2022. godine lideri Zapadnog Balkana potpisali su u Berlinu tri sporazuma o slobodi kretanja sa ličnim kartama, profesionalnim kvalifikacijama za doktore medicine, stomatologije i arhitekte i priznavanju kvalifikacija u obrazovanju na Zapadnom Balkanu. Ovim se zemlje regiona pripremaju za uključivanje u mnogo veće evropsko tržište.
Bolji životni standard: Članstvo u EU sa sobom nosi i zaštitu radnih prava, bolje radne uslove, veće plate, zaštitu prava potrošača, kao i zaštitu životne sredine. Takođe, kroz harmonizaciju standarda sa EU regulativama imali bismo bolju socijalnu politiku i pristup kvalitetnijoj zdravstvenoj zaštiti. EU je, takođe, značajno unapredila medicinske tretmane za pacijente njenih država članica.
Kulturna raznolikost: Integracija različitih nacionalnosti u EU doprinosi kulturnoj raznolikosti i jačanju interkulturalnog dijaloga, što dalje razvija tolerantnu političku kulturu u društvu. EU podstiče očuvanje i promociju kulturne baštine svojih članica, što uključuje očuvanje kulturnih spomenika, tradicionalnih običaja, jezika i slično. Tako bi članstvom u EU i zemlje regiona dobile priliku da unaprede zaštitu i promociju svoje izuzetno bogate kulturne baštine.
EKONOMSKI BENEFITI
Jedinstveno tržište: S obzirom na to da je Evropska unija inicijalno formirana kao ekonomska unija, najveći benefiti procesa EU integracija nalaze se upravo u oblasti ekonomije. Glavni pokretač Evropske unije je jedinstveno tržište u kom se slobodno kreću roba, usluge, ljudi i novac. Proces EU integracija omogućava kompanijama iz zemalja Zapadnog Balkana pristup jedinstvenom tržištu i lakši izvoz robe i usluga, što podstiče ekonomski rast. Spoljno-trgovinska razmena između zemalja Zapadnog Balkana i Evropske unije na godišnjem nivou iznosi oko 50 milijardi evra. Proces EU integracija Zapadnog Balkana za sada je doveo do uspostavljanja zajedničkog regionalnog tržišta, koje predstavlja okosnicu dublje regionalne integracije i korak ka jedinstvenom tržištu EU. Na Samitu Zapadnog Balkana koji je održan 10. novembra 2020. godine u Sofiji u okviru Berlinskog procesa, politički lideri zemalja Zapadnog Balkana podržali su kreiranje Zajedničkog regionalnog tržišta koje omogućava slobodno kretanje robe, usluga, kapitala i ljudi u regionu.
Investicije i finansijska stabilnost: Reforme koje su zemlje Zapadnog Balkana dužne da sprovedu kako bi postale članice EU podrazumevaju i usklađivanje sa ekonomskim politikama EU, što nacionalne ekonomije čini relativno stabilnim i smanjuje makroekonomske rizike. Ekonomska stabilnost, zajedno sa političkom, privlači strane direktne investicije koje doprinose ekonomskom rastu i razvoju privrede.
Pristup fondovima Evropske unije: Pridruživanjem Evropskoj uniji dobijamo pristup fondovima čija su sredstva usmerena ka realizaciji projekata koji su ključni za ekonomski razvoj regiona, kao što je razvoj infrastrukture (izgradnja puteva, železnica, telekomunikacione i energetske mreže), zatim ka razvoju poljoprivrede, zaštiti životne sredine i drugim sektorima. Ovakvi projekti sa sobom nose i socijalne i političke benefite kao što je unapređenje regionalne saradnje kroz umrežavanje i bolju povezanost građana i građanki regiona zbog lakšeg transporta i slično.
Telefonske usluge bez rominga: Zahvaljujući ukidanju rominga sada možemo da koristimo telefonske usluge bez dodatnih troškova širom EU. U okviru Berlinskog procesa sprovodi se Sporazum o romingu, na osnovu kog su usluge rominga smanjene za 86% do 96% na celokupnoj teritoriji Zapadnog Balkana.[2]
Plan rasta za Zapadni Balkan – sprovedi reforme i dobij nagradu
Kada kažem da su ekonomski benefiti EU integracija uvek i politički, mislim i na Plan rasta za Zapadni Balkan za period 2024-2027, koji je Evropska komisija usvojila u novembru 2023. godine, kako bi se Zapadnom Balkanu omogućilo da uživa određene benefite članstva u EU i pre formalnog stupanja u članstvo. Ako bismo Plan rasta mogli ukratko opisati, to bi bilo sledeće: Ko sprovede zadate reforme – taj dobije finansijsku nagradu.
Suštinski, cilj Plana rasta je da se zemlje regiona podrže za sprovođenje reformi putem novog finansijskog instrumenta u iznosu od 6 milijardi evra sa posebnim fokusom na Zajedničko regionalno tržište. Posledično, izgradnja Zajedničkog regionalnog tržišta može dovesti do uspostavljanja trajnog mira u regionu. Novi finansijski instrument biće naročito fokusiran na sektore od izuzetne važnosti za društveno-ekonomski razvoj, kao što je energetika, zelena agenda, digitalna tranzicija, transport, obrazovanje i razvoj veština, gde će posebna pažnja biti posvećena mladima.
Plan rasta se sastoji od četiri stuba:
Približavanje Zapadnog Balkana jedinstvenom tržištu EU
U okviru ovog stuba podrazumevano je da EU pre formalnog stupanja u članstvo omogući pristup određenim područjima jedinstvenog tržišta za zemlje Zapadnog Balkana, ukoliko zemlje regiona ispune svoje obaveze u okviru Zajedničkog regionalnog tržišta sa fokusom na sedam prioritetnih oblasti:
Slobodno kretanje robe
Slobodno kretanje usluga i radnika
Plaćanje u eurima
Olakšavanje drumskog transporta
Integracija i dekarbonizacija energetskih tržišta
Jedinstveno digitalno tržište
Integracija u industrijske lance nabavke
Jačanje ekonomske integracije u okviru Zapadnog Balkana kroz Zajedničko regionalno tržište
Jačanje Zajedničkog regionalnog tržišta predstavlja odskočnu dasku ka jedinstvenom evropskom tržištu ukoliko se usvoje i implementiraju evropska pravila i standardi jedinstvenog tržišta, što će potencijalno dovesti do povećanja bruto društvenog proizvoda ekonomija Zapadnog Balkana za 10%.
Ubrzavanje temeljnih reformi
Da bi zemlje regiona stekle uslove za dobijanje finansijske podrške za reforme, neophono je da pripreme tzv. Reformsku agendu, odnosno plan reformi koje nastoje da sprovedu kako bi ostvarile postavljene ciljeve. Akcenat je na poštovanju demokratskih procedura, uključujući slobodne, fer i poštene izbore, višestranački parlamentarni sistem, slobodne medije, nezavisno pravosuđe, te poštovanje ljudskih i manjinskih prava. Očekuje se da će sprovođenje reformi dovesti do ekonomskog rasta kroz privlačenje investicija, ojačati regionalnu saradnju i pomoći zemljama regiona da postanu nekoliko koraka bliže članstvu u EU.
Povećanje finansijske pomoći za podršku reformama kroz Instrument za reforme i rast za Zapadni Balkan 2024-2027
Plan rasta predviđa dodatna sredstva u odnosu na ona koja već dobijamo u okviru IPA III pretpristupnih fondova. Instrument za reforme i rast obuhvata 6 milijardi evra, od čega 2 milijarde evra u grantovima i 4 milijarde evra u kreditima po povoljnim uslovima, koji podrazumevaju otplatu u maksimalnom periodu od 40 godina. Korisnici sredstava će dva puta godišnje upućivati zahtev za isplatu Evropskoj komisiji, koja će procenjivati da li su ispunjeni ciljevi i mere definisani tzv. Reformskom agendom, te će tek nakon ispunjenosti vršiti isplate.
Iako postoje brojni izazovi procesa evropskih integracija Zapadnog Balkana, uključujući potrebu za reformama same Evropske unije i nedostatak političke volje lidera zemalja regiona za ubrzavanjem i sprovođenjem reformi, EU integracije ostaju glavni pokretači razvoja i stabilnosti u regionu. Sve zemlje članice imale su impozantan ekonomski rast nakon pristupanja EU zahvaljujući pristupu jedinstvenom evropskom tržištu sa velikim povećanjem bruto društvenog proizvoda, čime je kvalitet života građana izuzetno unapređen. Ne smemo izgubiti nadu da će jednog dana i građani i građanke Zapadnog Balkana osetiti sve benefite koje sa sobom nosi punopravno članstvo u EU. Možda nije idealna, ali je najrazvijenija političko-ekonomska unija na svetu.
Autor: Marko Pantić, advokat
* Izrada ove publikacije finansirana je od strane Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost Fondacije Centar za demokratiju i ne odražava nužno stavove Evropske unije.
We are officially launching the open Call for Proposals for the Active Achievement Fund for Regional Informal Groups within the framework of the project Regional Youth Dialogue for Europe funded by the European Union.
The main objective of this Call is to strengthen creative groups in the Western Balkans, particularly informal ones, by providing financial support for initiatives aiming to:
Increase youth activism in their communities and participation in structured dialogue with decision makers on public policies relevant to youth
Advocate for the adoption of European values and strengthening of democratic and responsible institutions
Promote regional cooperation and political, economic and social benefits of the EU integration for the Western Balkans countries
Total available budget of the Active Achievement Fund is 30.000 EUR. Regional informal groups can apply for financial support for project that must fall between the following minimum and maximum amount:
minimum amount: 2.000 EUR
maximum amount: 4.000 EUR
Only informal groups are eligible to apply for this Call for Proposals. These groups are not formally registered and have a low level of formality and weak technical and managerial skills. The Call is open to informal groups that spontaneously gathered to solve a problem in the local community, with priority to individuals that participated in RYDE activities such as Politeia School, Politeia Thematic Sessions, Youth Policy Labs and Internship program.
The regional groups shall be composed of at least 5 young people aged 16-30 who are citizens of at least 3 out of five Western Balkan countries in which the RYDE project is implementing (Albania, Bosnia and Herzegovina, Kosovo*[1], North Macedonia and Serbia). At least one person from the informal group must be of legal age in order for the project implementation contract to be signed.
Support will be provided through direct payments conducted by RYDE partner organizations that will act as intermediary organizations for the particular project. With the project proposal, the applicants should select the project host country which will consequently determine which partner organization will act as intermediary organization. The partner organizations will execute payments for costs incurred as per the approved small project budget.
The Active Achievement Fund is a sub-granting activity of the three-year regional project “Regional Youth Dialogue for Europe” (RYDE), funded by the European Union in the period 2023-2026.
Center for Democracy Foundation
[1] This designation is without prejudice to positions on status, and is in line with UNSCR 1244/1999 and the ICJ Opinion on the Kosovo declaration of independence.
Network of Progressive Initiative organised the promotion of the key findings and recommendations of the research on the youth policies and policy-making processes in the Western Balkans, which has been conducted as part of the regional project entitled Regional Youth Dialogue for Europe – RYDE.
The aim of the research is to increase overall awareness by collecting relevant data concerning youth policies and social investment in the Western Balkans. The research provides an analysis of the current viewpoints held by both youth organisations and youths themselves, regarding youth policies in this region. The research covers six economies: Albania, Bosnia and Herzegovina, Kosovo*, Montenegro, North Macedonia and Serbia.
In the period from August to October 2023, for the purposes of the research, a total of 151 interviews were conducted with representatives of CSOs from the Western Balkans. The interviews were followed by an online survey conducted during October and November 2023. 1,366 young individuals from the Western Balkan countries participated.
Anida Šabanović, representative of the partner organisation Network of Progressive Initiatives, presented key findings and recommendations at the level of the Western Balkans.
Only 28% of the organisations questioned had been part of the policy-making process, while the majority had never partaken in this process. Their non-involvement, however, is not the result of a lack of interest, as 88% of the organisations answered ‘yes’ when asked if they are interested in this process. Interest in involvement is high, yet, there are certain elements which make involvement in this process difficult.
Researchers Hata Kujraković and Daniel Lazarević presented the results of the research for Bosnia and Herzegovina. In Bosnia and Hercegovina, the youth organisations survey involved 26 interviews with representatives from diverse organisations, while the online survey gathered 281 responses from youth activists, politicians, scholars, and journalists.
The process of adopting public policies, especially youth policies, was criticised for inefficiency, bureaucratic obstacles, and lack of transparency. CSOs, particularly overarching youth councils, actively participated in advocating for youth policies but faced obstacles like inadequate funding and limited networking opportunities. Calls were made for more proactive collaboration, effective communication, and stronger youth participation in policy-making. While familiar with the public policy-making process, online survey respondents deemed its efficiency less impressive. Approximately two-thirds were aware of mechanisms for involving youth activists. Local level policy-making was perceived as more inclusive, with challenges including lack of political support, awareness gaps, limited resources, and political polarisation. Vulnerable youth groups, including those with disabilities, rural youth, LGBTIQ, ethnic minorities, and women/girls, were identified. Organisations advocating for marginalised groups often lacked sufficient capacities. There was a consensus on the need for more inclusive policies and increased support for organisations focusing on vulnerable groups.
Istraživanje o politikama za mlade i procesima kreiranja politika na Zapadnom Balkanu sprovedeno je u okviru regionalnog projekta – Regionalni dijalog mladih za Evropu – RYDE, koji finansira Evropska unija. Projekat je sprovela Fondacija Centar za demokratiju iz Srbije u saradnji sa partnerskim organizacijama civilnog društva (OCD) Zapadnog Balkana: Akademija za evropske integracije i pregovore i Centar za akciju mladih (Albanija), Inicijativa za stabilnost Kosova* (Kosovo*), Mreža progresivnih inicijativa (Bosna i Hercegovina), Fondacija NVO infocentar (Severna Makedonija) i Regionalna akademija za demokratski razvoj (Srbija). Cilj projekta je da se doprinese jačanju participativne demokratije, evropskih integracija i regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu kroz snažniji uticaj organizacija civilnog društva, naročito organizacija mladih, u promovisanju demokratskih vrednosti, političkih, ekonomskih i socijalnih pogodnosti evropskih integracija Zapadnog Balkana.
Svrha istraživanja je da se proširi opšte znanje i prikupe relevantni podaci o politikama za mlade i društvenim investicijama na Zapadnom Balkanu. U okviru istraživanja je sprovedena analiza aktuelnih stavova organizacija mladih i mladih pojedinaca o politikama za mlade i procesima kreiranja politika u regionu. Istraživanje je obuhvatilo šest ekonomija: Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo*, Crnu Goru, Severnu Makedoniju i Srbiju. Istraživački tim su uglavnom činili parovi sastavljeni od starijih i mlađih stručnjaka iz navedenih ekonomija zemalja.
Fokus istraživanja je bio na prikupljanju podataka o stavovima u vezi sa postojećim politikama za mlade, efikasnošću politika za mlade na lokalnom/nacionalnom/regionalnom i drugim nivoima i prepoznavanju potreba mladih pripadnika marginalizovanih grupa u politikama za mlade. U istraživanju su učestvovale organizacije civilnog društva mladih i mladi pojedinci (građanski i politički aktivisti, kreatori politika, novinari, naučnici itd.).
U skladu sa osnovnom svrhom ovog istraživanja, istovremeno su sprovedene dve komplementarne ankete u svim zastupljenim zemljama – jedna je realizovana u vidu intervjua sa organizacijama mladih, a druga je bila fokusirana na širi spektar zainteresovanih strana, organizovana u vidu onlajn ankete. U svrhu ovog istraživanja, razvijena su dva upitnika – jedan za intervjue sa organizacijama civilnog društva i drugi za onlajn anketu. Oba upitnika su prevedena na nacionalne jezike i korišćena u svim ekonomijama.
U periodu od avgusta do oktobra 2023. godine, ukupno je sproveden 151 intervju sa predstavnicima OCD Zapadnog Balkana. Intervjue je pratila onlajn anketa sprovedena tokom oktobra i novembra 2023. godine. Učestvovalo je 1.366 mladih pojedinaca iz prethodno navedenih ekonomija. Obe ankete su imale za cilj da se proceni stanje politika za mlade, uključenost mladih u njihovo kreiranje, njihova efikasnost i perspektive procesa kreiranja politika za mlade.
Ovu publikaciju je finansirala Evropska unija. Njegov sadržaj je isključiva odgovornost Fondacije Centar za demokratiju i ne odražava nužno stavove Evropske unije.
Posljedni komentari